Časam možna pačuć, što dla stvareńnia ansamblu praśpiekta Niezaležnaści nie tolki złačynna byŭ źniščany histaryčny centr Minska, ale što navat sama architektura varožaja i tatalitarnaja, bo nosić imia Stalina. Ale stvaralnikam «stalinskaha ampiru» byŭ nie saviecki pravadyr, a vielmi talenavity i ŭdačlivy biełaruski šlachcic, jakoha ličyli rusafobam sučaśniki i šanavali partyjnyja bonzy.
Jan Žałtoŭski naradziŭsia ŭ 1867 hodzie na biełaruskim Paleśsi, u siadzibie Brodča na paŭnočnaj uskrainie Płotnicy Pinskaha pavieta ŭ katalickaj šlachieckaj siamji hierba «Ahońčyk». Achryščany byŭ u Asavieckim kaściole, jaki paśla vajny byŭ razabrany kamunistami, ad jaho zastałasia tolki zvanica.
Baćka pamior u 1870 hodzie, usiaho praz try hady paśla jaho naradžeńnia. U Jana było jašče dva braty, adzin ź ich, Vacłaŭ (1869 -1950-ja), pracavaŭ ścipłym farmaceŭtam u Astrohu. A voś siastra Maryja (1870-1939) vyjšła zamuž za pradstaŭnika ŭpłyvovaj siamji pramysłoŭcaŭ pana Zyhmunta Skirmunta. Taho samaha Skirmunta, da jakoha Jakub Kołas pisaŭ pietycyju ad miascovych sialan i jakoha paśla adlustravaŭ u tryłohii «Na rostaniach». Niamała mahił Žałtoŭskich dahetul možna adšukać na starych pinskich mohiłkach, u tym liku baćkoŭ Jana.
Pinsk nie byŭ čužym i dla Jana Žałtoŭskaha. Pačatkovuju adukacyju atrymaŭ doma, ale ŭ dziesiać hadoŭ byŭ zaličany ŭ pieršy kłas Pinskaha realnaha vučylišča. Pa ŭsich pradmietach adznaki ŭ jaho byli «zdavalniajučymi», tolki ŭ malavańni i čystapisańni jon prajaviŭ siabie na vydatna.
Nieviadoma čamu, ale siamja pierabrałasia ŭ Astrachań, dzie Ivan skončyŭ vučobu.
U 1887 hodzie jon padaŭ dakumienty ŭ Akademiju mastactvaŭ u Pieciarburhu. Praź vialikuju kankurencyju pajšoŭ nie na žyvapis, a na architekturu, dzie byŭ nižejšym bał. Jon atrymaŭ minimalny prachadny bał pa ŭsich pradmietach i byŭ zaličany.
Tady jašče nichto nie moh ujavić, što hetaja vypadkovaść vyznačyć praz paŭstahodździa styl ahromnistaj impieryi.
Jak i mnohija inšyja studenty, Žałtoŭski zajmaŭsia padpracoŭkami ŭ viadomych dojlidaŭ. Heta davała hrošy na žyćcio, dośvied, karysnyja znajomstvy, ale niehatyŭna adbivałasia na vučobie. Na pieršym kursie Ivan byŭ pakinuty na druhi hod.
Z vučobaj u jaho ŭvohule nie ładziłasia. U mai 1891 hoda jon adličyŭsia praź siamiejnyja abstaviny, chvarobu i ciažki materyjalny stan. Praz hod sprabavaŭ adnavicca, atrymaŭ admovu, jašče praz hod byŭ zaličany znoŭ na pieršy kurs, iznoŭ vyklučany. Narešcie byŭ pryniaty volnym słuchačom.
Narešcie ŭ kancy 1898 hoda Žałtoŭski atrymaŭ zvańnie mastaka-architektara za prajekt Narodnaha doma. Ivan skancentravaŭsia na fasadach, nie darabiŭ płan i ŭvohule nie padaŭ razrezaŭ, ale dałučyŭ pryhožyja eskizy. Nie zakryŭ jon i mnohija śpiecyjalnaści, praz što nie atrymaŭ dypłoma i nie mieŭ prava samastojna prajektavać u horadzie.
Za čas vučoby Žałtoŭski atrymlivaŭ nievialikija zakazy, ale taksama jamu daviałosia prajektavać u majsterniach inšych architektaraŭ dachodnyja damy, čyhunačnyja stancyi i vytvorčyja abjekty, a taksama kiravać rabotami ŭ interjerach pałacaŭ rasijskich bahaciejaŭ.
Jahony siabar dapamoh jamu pierabracca ŭ Maskvu, dzie jon znachodzić svaje koła zamoŭcaŭ — zamožnych kupcoŭ-staravieraŭ. Tut jon paralelna z asnoŭnaj pracaj vykładaŭ malunak u Strohanaŭskim vučyliščy. U 1904 hodzie praz kanflikt z dyrektaram jon byŭ vymušany zvolnicca.
Niedzie ŭ tym ža pačatku XX stahodździa Žałtoŭski naviedvajecca ŭ Italiju. Pa šlachu ź Miłana ŭ Vieniecyju ŭ ciahniku architektar čytaŭ «Padarožža pa Italii» Hiote i raptam natyknuŭsia na zhadku pra Andrea Paładya, samaha ŭpłyvovaha ŭ kłasičnaj architektury tvorcu ŭsich epoch. Žałtoŭski źmianiaje svoj maršrut i nakiroŭvajecca ŭ Vičencu, na radzimu metra.
Sustreča z šedeŭrami paładyjanstva skałynuła śviadomaść architektara. Paśla hetaj pajezdki Italija stanovicca duchoŭnaj radzimaj Ivana Žałtoŭskaha jak tvorcy, jaje jon imkniecca adbudavać i ŭ Rasijskaj impieryi.
Naprykład, na vystavie jon pakazaŭ konkursnyja prajekty doma Skakavoha tavarystva (1903-1906), vykananyja ŭ styli anhlijskich asabniakoŭ viktaryjanskaj epochi. Mienavita z Anhlii zachapleńnie końmi i pieradałasia rasijskaj arystakratyi. Ale, vidać, jon zdoleŭ u pracesie pierakanać zakazčyka całkam pierarabić prajekt u kłasičnym styli. I heta ŭ toj čas, kali vakoł panavali novyja modnyja avanhardnyja styli, jak madern i art-deko, a lubaja kłasika ŭsprymałasia jak pieražytak. Ale nie Žałtoŭskim.
Žałtoŭski litaralna zachvareŭ na kłasičnuju architekturu i bačyŭ u joj vyratavańnie dla architektury sučasnaj.
«Niedzie ŭ Italii, u staryźnika, jon kupiŭ eskizy piarom Rafaela, nabyŭ adzin z čatyroch asobnikaŭ pieršaha aryhinalnaha adnatomnaha vydańnia knihi Paładya pra architekturu z palami, śpisanymi ŭłasnaručnymi pamietkami hetaha hienijalnaha dojlida (astatnija try asobniki znachodziacca ŭ muziejach)», — pryhadvaŭ jahony kaleha Siarhiej Kožyn.
Pa śladach Žałtoŭskaha ŭ «horad Paładya» paciakli pieciarburhskija architektary i mastactvaznaŭcy.
Žałtoŭski, jaki adčuvaŭ svaju mocnuju poviaź ź jeŭrapiejskaj, katalickaj kulturaj, vielmi skieptyčnaj staviŭsia da rasijskaha mastactva, ličačy jaho drennaj kopijaj pieršakrynicy.
Kniaź Siarhiej Ščarbataŭ, kalekcyjanier i miecenat, tak apisvaŭ Žałtoŭskaha: «Žałtoŭski, palak, jaki nienavidzić Rasiju, choć joju karmiŭsia, karystaŭsia ŭ Maskvie zasłužanaj reputacyjaj tonkaha znaŭcy italjanskaj kłasiki…»
Kastryčnickaja revalucyja 1917 hoda, zdavałasia b, pakładzie kaniec karjery 50-hadovaha architektara, jaki sam pachodziŭ sa šlachty i paśpieŭ za dziesiacihodździ svajoj pracy sprajektavać šerah siadzib i asabniakoŭ dla arystakratyi i buržuazii.
Ale Žałtoŭski znoŭ usich ździviŭ — pryniaŭ revalucyju i paśpiašyŭ zavieryć novyja ŭłady ŭ svajoj łajalnaści dy hatoŭnaści na jaje pracavać dalej. Užo na nastupny hod Žałtoŭski zaniaŭ pasadu staršaha dojlida architekturna-mastackaj majsterni Massavieta, a paśla ŭznačaliŭ architekturny padadździeł Narkamata aśviety RSFSR, a ŭ śniežni — uvachodzić u techničnuju radu Kamiteta dziaržaŭnych zbudavańniaŭ pa haradskim i sielskim budaŭnictvie. Łunačarski navat napisaŭ na Žałtoŭskaha rekamiendacyjny list, nakiravany Leninu. Dalej słava architektara budzie tolki raści.
Jość mierkavańnie, što jašče da revalucyi, u 1912 hodzie Žałtoŭski paśpieŭ sprajektavać i zaćvierdzić prajekt rekanstrukcyi zvanicy kaścioła francyskancaŭ u rodnym Pinsku, jaki praz nastupnuju vajnu i lichalećci byŭ realizavany tolki ŭ 1923-1924 hady, pry Polskaj Respublicy. Žałtoŭski časta vyjazdžaŭ za miažu, ale ci spyniaŭsia jon u Pinsku, kab pilnavać budaŭnictva hetaj zvanicy ci naviedvać baćkoŭskuju mahiłu, my dakładna nie viedajem.
U 1922 hodzie Žałtoŭski prapanavaŭ savieckamu ŭradu nabyć viłu Ratonda — najvialikšy šedeŭr Paładya, kab raźmiaścić tam mastacki instytut, jak toje zrabiła Francyja ź viłaj Miedyčy. Navat u toj čas, čas baraćby za suśvietnuju revalucyju, płan byŭ čystaj avanturaj, i Narkamaśviety adkazaŭ admovaj.
U kancy 1920-ch jamu daviałosia niaprosta jak architektaru, bo kanstruktyvisty nie tolki kankuravali ź im, ale i žorstka krytykavali. Žałtoŭski ŭ adkaz vydaŭ sieryju prajektaŭ u novym styli, jaki byŭ dla jaho zusim niecharakterny. Vyrvacca ŭ novuju epochu jamu dapamoh kalektyŭ, u jaki taksama ŭvachodzili Hieorhij Holc, Siarhiej Kožyn, Michaił Paruśnikaŭ i Ivan Sobaleŭ.
U 1930 hodzie architektar ustupiŭ u pramy kanflikt ź lidarami kanstruktyvizmu na abmierkavańni prajekta turbinnaj zały DniepraHES (budzie razburana ŭ čas vajny), dzie jaho prajekt, jaki nahadvaŭ Pałac dožaŭ, kankuravaŭ z prajektam bratoŭ Vieśninych, jakija zajmali vysokaje stanovišča ŭ pramysłovym budaŭnictvie SSSR. Vieśninym udałosia ź ciažkimi stratami adstajać svoj prajekt, ale samo sutyknieńnie adznačyła važny pierałom u savieckaj architektury.
Užo ŭ pačatku 1930-ch hadoŭ razam sa zhortvańniem sacyjalnych ekśpierymientaŭ u maładoj savieckaj dziaržavie pačało zhortvacca i avanhardnaje mastactva. Jaho słaba razumieli jak kiraŭnictva krainy, tak i šyrokija masy.
Stylistyčnuju pieraaryjentacyju ŭznačalili ź viasny 1932 hoda Ščusieŭ i Žałtoŭski, jakija zastavalisia apošnimi bujnymi pradstaŭnikami «staroj škoły». Jany i raspracavali pieršyja ŭzory novaha savieckaha stylu.
Manifiestam radykalnaha pierahladu staŭleńnia dziaržavy da architektury, a praściej kažučy, namieru hetaj architekturaj kiravać, spraviadliva ŭhledžvajučy ŭ joj instrumient palityki, stali vyniki Usiesajuznaha konkursu na prajekt znakamitaha Pałaca Savietaŭ. Žałtoŭski byŭ uklučany ŭ skład Časovaha techničnaha savieta pry ŭpraŭleńni budaŭnictva Pałaca Savietaŭ razam ź inšymi viadomymi dziejačami kultury (architektary składali ź ich mienš za pałovu), a na konkurs pradstaviŭ adrazu dva prajekty, u adnym ź jakich jon vystupaŭ u jakaści aŭtara.
Premiju atrymaŭ «upryhožany» varyjant Žałtoŭskaha — heta byŭ jasny sihnał ab tym, jakaja architektura vyklikaje razumieńnie ŭ partyjna-dziaržaŭnaj viarchuški. Adnačasova architektar byŭ udastojeny zvańnia zasłužanaha dziejača navuki i mastactva RSFSR.
Žałtoŭski vyjšaŭ tryumfataram: «Ja tak i viedaŭ, što pavarot budzie».
Ale ambicyjny pałac Savietaŭ tak nikoli i nie pabudavali. Pieršym pomnikam novaha stylu, stvoranym Žałtoŭskim, staŭ dom na Machavoj, jaki byŭ pabudavany ŭ 1934 hodzie i mieŭ manumientalny ordarny fasad, pazyčany ŭ paładyjanskaj Łodžyi del Kapitania. Viaśnin nazvaŭ dom «ćvikom u trunu kanstruktyvizmu», jaki nieabchodna vydrać.
Architektar Famin tonka zaŭvažyŭ, što heta byŭ nie stolki praryŭ u budučyniu, kolki ahladka na minułaje:
«Jon svaim domam pakazaŭ vielmi jaskrava, jak raniej dobra prajektavali i jak raniej dobra budavali i, takim čynam, jak my ciapier drenna prajektujem i jak my drenna budujem».
Dla mnohich hety dom staŭ addušynaj paśla zasilla askietyčnych, pazbaŭlenych dekoru pabudoŭ minułaha dziesiacihodździa.
Ale ŭžo 1934-1935 hady Ivan Uładzisłavavič akazaŭsia ŭ hanarovaj ssyłcy, prajektujučy dla Sočy-Maceścinskaha kurortnaha rajona. Reč u tym, što jahony patron u Maskvie, Łazar Kahanovič, usio bolš adychodziŭ ad spraŭ, a jahony pierajemnik, Chruščoŭ, zusim architekturaj nie cikaviŭsia.
Z Žałtoŭskim praciahvali kansultavacca jak starcam-mudracom sajuznaha ŭzroŭniu. Užo viasnoj 1937 hoda jon straciŭ pazicyju kiraŭnika maskoŭskaj majsterni, na pieršy płan u savieckaj architektury vyjšaŭ Barys Iafan, čyj prajekt Pałaca Savietaŭ spadabaŭsia Stalinu.
Varta adznačyć, što stalinskija represii amal nie zakranuli nikoha sa staličnych metraŭ architektury. U savieckaha kiraŭnictva było razumieńnie, što ichniaje bačańnie dziaržavy novaha typu treba kamuści realizoŭvać, a tamu rastračvać kaštoŭnyja kadry na sfabrykavanyja palityčnyja spravy nie mieła sensu.
Mahčyma, što niemałuju rolu ŭ hetym adyhraŭ toj fakt, što pa svajoj śpiecyjalnaści Łaŭrencij Bieryja byŭ budaŭnikom-architektaram, dobra razumieŭ i cikaviŭsia hetaj śfieraj.
«Pravincyi» paščaściła mienš, naprykład, u Biełaruskaj SSR, dzie nie viałasia navat padrychtoŭka architektaraŭ, byli źniščany najbolš talenavityja kadry — Hajdukievič, Šabunieŭski, Koršykaŭ i inšyja.
Pachodžańnie, raniejšaja dziejnaść i niaspynnyja pajezdki Žałtoŭskaha za miažu byccam nichto nie zaŭvažaŭ, u toj čas, kali dla rasstrełu inšych było dastatkova kudy mienšych «arhumientaŭ».
Cikava, što va ŭsich savieckich dakumientach Žałtoŭski fihuruje jak biełarus. Rasijskija navukoŭcy kožny raz, zakranajučy hetuju temu, ci to nie viedajučy śpiecyfiki rehijona, ci to pazirajučy z vyšyni svajho impierskaha šavinizmu, kažuć pra jahonuju sprobu schavać svajo polskaje pachodžańnie.
Ale nam dobra viadoma, jakuju padvojnuju śviadomaść mahli mieć najbahaciejšyja pradstaŭniki «polskaj šlachty» na Biełarusi – i parodnienyja z Žałtoŭskimi Skirmunty, i Vajniłovičy, i Radziviły, i mnohija inšyja, chto ŭdzielničaŭ u biełaruskim ruchu. Da taho ž, pražyŭšy ŭsio žyćcio ŭ Rasii, Žałtoŭski moh by z tym ža pośpiecham schavacca pad ruskaj samaidentyfikacyjaj, ale nie zrabiŭ hetaha — vidać, heta było dla jaho nieprymalna, a voś zapisacca biełarusam było naturalnym.
U 1939 hodzie, kali Čyrvonaja Armija pačała ŭvarvańnie ŭ Polskuju Respubliku, siamja Žałtoŭskaha była vymušana ŭciakać ź Pinska ŭ Varšavu. Brat Vacłaŭ tak i nie zmoh daravać Ivanu jahonaj «zdrady» — pracy na Saviety.
U samoha Ivana Uładzisłavaviča tym nie mienš žyćcio składvałasia paśpiachova. Spakojna pieražyŭšy chvalu represij, jon iznoŭ akazaŭsia na piku svajoj karjery.
U savieckim druku vyjšła sieryja publikacyj, pryśviečanych Žałtoŭskamu, taksama byŭ zapłanavany vypusk manahrafii pra jaho. Hetyja padziei byli źviazany z vysoŭvańniem architektara pa sukupnaści zasłuh na Stalinskuju premiju, zasnavanuju ŭ 1939 hodzie. Ale atrymaje jon jaje tolki ź piataj sproby.
Z 1940 hoda Žałtoŭski vystupaŭ taksama ŭ roli tvorčaha kiraŭnika Maskoŭskaha architekturnaha instytuta. Ale z pačatkam vajny nie pajechaŭ śledam za instytutam u Taškient, a zastaŭsia pracavać u Centralnym vajenprajekcie.
Užo ŭ 1942 hodzie savieckaje kiraŭnictva zadumałasia pra adbudovu krainy paśla vajny. Majsternia 75-hadovaha Žałtoŭskaha była ŭ liku pieršych hrup dla ažyćciaŭleńnia prajektnych rabot pa adnaŭlenčym budaŭnictvie.
U 1943 hodzie adznačyŭsia karenny pierałom u vajnie, i śledam u vieraśni byŭ stvorany Kamitet pa spravach architektury, jaki ciapier adkazvaŭ za adnaŭlenčaje budaŭnictva na terytoryi RSFSR, BSSR i USSR. Užo ŭ 1944 hodzie Žałtoŭski byŭ pryznačany hałoŭnym kansultantam i kiraŭnikom majsterni, jakaja zajmałasia adnaŭleńniem rodnaj Biełaruskaj SSR. Majsternia była ŭzmocniena architektarami z Akademii architektury.
U hetaj majsterni prajektavalisia i karektavalisia płany pavajennaha adnaŭleńnia Homiela i budaŭnictva paasobnych abjektaŭ u Mazyry i Pinsku. Mienavita vučni Žałtoŭskaha, słavutyja dojlidy Baršč i Paruśnikaŭ, stvarali ansambl praśpiekta Stalina ŭ razburanym Minsku. Hetak akademik architektury Žałtoŭski spryčyniŭsia da budaŭnictva ŭ rodnym krai.
Kažuć, što i miesca dla pabudovy teatra ŭ Homieli było vybranaje im asabista jašče pierad vajnoju, a jahony tahačasny prajekt staŭ asnovaj dla pabudovy ŭ 1947-1956 hadach.
Dy i ŭ samoj stalicy niamała adsyłak da tvorčaści Žałtoŭskaha i praź jaho — da reniesansnaj i antyčnaj spadčyny. Najbolš adznačyŭsia jahony vučań Michaił Paruśnikaŭ, jaki sprajektavaŭ budynak Dziaržbanka, simietryčnyja žyłyja damy na ŭjeździe na Kastryčnickuju płošču, a taksama budynak KDB, jaki pierajmaje sočynski Dom Savietaŭ Žałtoŭskaha, a praź jaho — antyčny chram u Pule.
Pierajmali i inšyja, architektar Ivanoŭ u budynku Ministerstva sielskaj haspadarki na vulicy Kirava amal dakładna pierajmaje fasady doma na Machavoj.
Na miescy kinateatra «Kastryčnik» u Minsku kaliści znachodziŭsia inšy kinateatr — «Zorka», pabudavany pa padabienstvie z maskoŭskimi kinateatrami «Słava» i «Pieramoha» Ivana Žałtoŭskaha.
Za svaju pracu jašče ŭ 1944 hodzie Žałtoŭski atrymaŭ zvańnie Zasłužanaha dziejača mastactvaŭ Biełaruskaj SSR, a ŭ 1947 staŭ hanarovym členam Biełaruskaj akademii navuk.
U druhoj pałovie 1940-ch — 1950-ch majsternia-škoła Žałtoŭskaha pieratvarajecca ŭ sapraŭdnuju «asabistuju akademiju». Pad jaho niepasrednym kiraŭnictvam tut vykonvajucca ŭsie konkursnyja raboty, što pravodzilisia ŭ Maskvie. U toj ža čas škoła Žałtoŭskaha pačała padlahać krytycy i hanieńniam, ale doŭhačakanaja Stalinskaja premija, atrymanaja architektaram u 1950 hodzie, zatknuła krytykaŭ.
Pamior Žałtoŭski 16 lipienia 1959 hoda ŭ Maskvie, pražyŭšy faktyčna dva žyćci — elitarnaha «architektara miljanieraŭ» i hałoŭnaha metra savieckaj dziaržavy. Ale nikoli nie hnaŭsia za modaj, uparta prasoŭvajučy svajo zachapleńnie italjanskaj kłasikaj. Jahony styl syšoŭ razam ź im — jaho vielič była źniščana jašče chruščoŭskaj pastanovaj «Ab likvidacyi praźmiernaściej u prajektavańni» ŭ 1955 hodzie. Praz heta imia metra ŭ nastupnyja dziesiacihodździ było nie pryniata zhadvać.
Spadčynu Žałtoŭskaha i jaho pierajemnikaŭ ci to ŭznaharodzili, ci to zataŭravali «stalinskim ampiram» — terminam niasłušnym i škodnym, jaki vyklikaje niepatrebnyja asacyjacyi z tatalitaryzmam, jakoha ŭ pieraniesienaj ź italjanskich piejzažaŭ architektury nikoli nie było.
Kali siońnia i možna nazvać jakuju architekturu tatalitarnaj, dyk heta zabudovu staličnych spalnikaŭ za apošnija dziesiacihodździ — tut zroblena ŭsio, kab čałaviek adčuŭ siabie nikčemnaj maleńkaj istotaj, u toj čas jak savieckaja nieakłasika, nieakłasika Žałtoŭskaha, jak ciapier zrazumieła, nadzvyčaj čałaviečnaja architektura.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary
Ale tamu Jan, a nie Ivan.