Na dziaržaŭnym telebačańni chvalacca pieršym vypadkam raskryćcia japonskaha ahienta ŭ historyi Biełarusi. Adnak 90 hadoŭ tamu na biełaruskaj stancyi «Nieharełaje» ź japonskimi hramadzianami ŭžo adbyłasia historyja, byccam śpisanaja sa špijonskich ramanaŭ.
U čas stalinskich represij z kanca 1920-ch hadoŭ abvinavačvańnie ŭ špijanažy na karyść buržuaznych krain, jakimi maładaja savieckaja kraina była akružana z usich bakoŭ, było papularnaj praktykaj dla palityčnaha pieraśledu šyrokich płastoŭ nasielnictva. U 1937 hodzie NKVD raspačaŭ sieryju masavych represiŭnych apieracyj suprać nacyjanalnych mienšaściaŭ, jakich vinavacili ŭ špijonska-dyviersijnaj dziejnaści. Było asudžana bolš za 335 tysiač čałaviek, ź jakich paśla rasstralana bolš za 247 tysiač.
Nahodaj dla padazreńniaŭ u špijanažy mahło pasłužyć što zaŭhodna. Najpierš, viadoma, nacyjanalnaja prynaležnaść, pražyvańnie ŭ prymiežnaj zonie, praca ŭ dypłamatyčnym pradstaŭnictvie, najaŭnaść svajakoŭ za miažoj ci viartańnie ŭ SSSR z-za miažy. Navat słužba na čyhuncy, jakaja viała ŭ varožuju krainu, mahła stać padstavaj dla nieabhruntavanaha pieraśledu.
U Biełarusi, jakuju mirny dahavor, padpisany ŭ Ryzie pa vyniku saviecka-polskaj vajny, u 1921 hodzie padzialiŭ na dźvie častki, najčaściej vyjaŭlali «polskich špijonaŭ». Radziej sudzili za špijanaž na karyść Hiermanii, va Ukrainie — na karyść susiedniaj Rumynii. Viadoma, siarod socień tysiač niavinna asudžanych za špijanaž časam sapraŭdy traplalisia ahienty zamiežnych dziaržaŭ, ale kolkaść ich była mizernaja.
Padčas hramadzianskaj vajny Japonija ŭdzielničała ŭ interviencyi zamiežnych krain u Rasiju, zachapiŭšy paŭnočnuju častku Sachalina. U 1932 hodzie Japonija akupavała Mańčžuryju, što stała pryčynaj pamiežnych kanfliktaŭ z SSSR. Naturalna, što na Dalokim Uschodzie savieckija śpiecsłužby łavili «japonskich špijonaŭ». Ale časam takija traplalisia orhanam i na zachadzie krainy.
U Muziei pahraničnych vojskaŭ Rasii ekspanujucca kofry-čamadany, u jakich, jak śćviardžajuć muziejščyki, sprabavali nielehalna vyvieźci japonskich špijonak praź biełaruskuju čyhunačnuju stancyju «Nieharełaje». Nadzvyčajny vypadak adbyŭsia 90 hadoŭ tamu i pakinuŭ paśla bolš pytańniaŭ, čym adkazaŭ.
Paśla Ryžskaha dahavora novaja saviecka-polskaja miaža prajšła za niekalki kiłamietraŭ na zachad ad stancyi Nieharełaje. Z taho času čyhunačnaja stancyja atrymała niehałosny status hałoŭnych zachodnich «varotaŭ» Savieckaha Sajuza ŭ kapitalistyčny śviet.
Adrazu paśla hetaha Polšča ŭ ścisłyja terminy praviała na svaim baku pierašyŭku kalainy sa staroj šyryni 1520 milimietraŭ na jeŭrapiejski 1435-milimietrovy standart. Źmianieńnie kalainy pryviało da nieabchodnaści pasažyraŭ pierasadžvacca na pamiežnych stancyjach u vahony savieckaha ci jeŭrapiejskaha ŭzoru.
Ciahniki pamiž krainami chadzili redka. Samym papularnym byŭ transkantynientalny ekspres «Mańčžuryja — Stoŭbcy — Paryž». Pasažyram dvojčy davodzilisia prachodzić pahraničny i mytny kantrol. Ź pierasadkaj u «Nieharełym» u svoj čas pabyvali najviadomiejšyja ludzi svajho času.
U liku pasažyraŭ ciahnikoŭ, jakija pierasiakali hranicu ŭ «Nieharełym», byli, viadoma, i dypłamaty, kamandziravanyja, biźniesmieny, emihranty. Z abodvuch bakoŭ saviecka-polskuju miažu sprabavali pierasiekčy jak nielehalna, tak i na całkam zakonnych padstavach špijony, kantrabandysty i dyviersanty.
U kancy 1935 hoda na stancyi «Nieharełaje» raźviarnułasia sapraŭdy detektyŭnaja historyja z «japonskimi špijonami», jakuju raskapaŭ biełaruski žurnalist Siarhiej Hałoŭka. Niahledziačy na blizki Novy hod, stancyja žyła svaim zvyčajnym žyćciom. Ale dzień 26 śniežnia byŭ asablivym dla nieharelskich pahraničnikaŭ i mytnikaŭ, uvaha jakich była prykavana da transkantynientalnaha ekspresa «Mańčžuryja — Stoŭbcy — Paryž».
Ranicaj u 16-y Kojdanaŭski pahranatrad, u padparadkavańni jakoha byli siarod inšych i kantrolna-prapuskny punkt «Nieharełaje», i adnajmiennaja mytnia, patelefanavaŭ z Maskvy adzin z namieśnikaŭ staršyni HUDB (byłoje ADPU, paśla strukturnaje padraździaleńnie NKVD SSSR). Jon pieradaŭ kamandziru atrada infarmacyju apieratyŭnaj raspracoŭki:
«Tydzień tamu ŭ budynak japonskaha pasolstva ŭ Maskvie ŭvajšli dźvie žančyny i adtul nie viartalisia. Učora ciahnikom z Maskvy vyjechali vajenny ataše japonskaha pasolstva i karespandent japonskaj haziety, zdajecca, «Nici nici», u ich dva vialikija čamadany, aprača inšych mienšych valizak. Jość zdahadka, što ŭładalniki hetych čamadanaŭ jakraz i sprabujuć vyvieźci ŭ ich za hranicu zhadanych žančyn. Zahadvaju nie dapuścić pravozu hetych žančyn u čamadanach. Ale ŭličycie, što kali vy adčynicie čamadany i žančyn tam nie budzie, to atrymajecie 5 hadoŭ, a kali ich praviazuć za hranicu, to budziecie pakarany tym ža terminam źniavoleńnia».
Prablemaj dla kamandzira pahranatrada było toje, što dypłamat mieŭ prava na bieśpieraškodny, biez mytnaha nahladu, pravoz svajho bahažu, a dakumienty ŭ jaho byli aformleny naležnym čynam — ni da čaho nie padkapaješsia!
Jak pryhadvaŭ paśla ŭ svaich vielmi padrabiaznych uspaminach Pavieł Bosy, pamočnik pa sakretna-apieratyŭnaj častcy načalnika atrada, jaki asabista kiravaŭ usioj apieracyjaj, da pryjezdu ciahnika zastavałasia 1 hadzina i 40 chvilin. Stancyja znachodziłasia ad atrada za 10 kiłamietraŭ. Čas hublać było nielha, i jany terminova vyjechali na pahraničnuju stancyju.
U darozie raspracavali taki płan: paśla prybyćcia ciahnika na stancyju adčapić vahon, u jakim jeduć japonskija vajenny ataše i karespandent, i pad markaj techničnaha ahladu pastavić jaho ŭ daloki tupik, dzie zahadzia padrychtavać techničnuju bryhadu čyhunačnikaŭ. Paśla čaho načalnik stancyi ŭvojdzie ŭ kupe da japonskaha ataše i abvieścić, što vahon, u jakim jon jedzie, niaspraŭny, tamu prosić vybačeńnia i prapanoŭvaje pierajści ŭ inšy vahon, dla čaho da pasłuh pasažyraŭ prybuduć nasilščyki dla pieranoski ich bahažu.
Adzin z nasilščykaŭ, kali budzie nieści vialiki čamadan, pavinien zvalicca ź dźviarnoj leśvički vahona ź im z takim raźlikam, kab čamadan stuknuŭsia ab rejki. Kali z hetaha čamadana nie budzie zychodzić nijakich prykmiet najaŭnaści tam čałavieka, tady druhi nasilščyk, padychodziačy da pierona stancyi, pavinien spatyknucca z takim raźlikam, kab čamadan stuknuŭsia ab kant pierona, jaki zvyčajna akružany rejkami.
Narešcie, kali ništo z hetaha nie daść vyniku, nasilščyki musiać šavieckim šyłam zrabić prakoły ŭ čamadanie.
Da hetaha brutalnaha płana ludzi z pahranatrada paśpieli padrychtavać supracoŭnikaŭ stancyi niezadoŭha da prybyćcia na jaje ciahnika. Paśla prybyćcia na stancyju «Nieharełaje» ciahnika «Mańčžuryja — Stoŭbcy — Paryž» usio było zroblena ŭ adpaviednaści z raspracavanym płanam, ale jon nie daŭ anijakaha vyniku. Ataše, jak uspaminaŭ Bosy, prykmietna chvalavaŭsia, a voś karespandent pavodziŭ siabie spakojna.
Ad udaraŭ na adnym čamadanie ŭtvaryłasia ščylina-ŭvahnutaść. Jaje zaŭvažyŭ pilny načalnik atrada, jakomu nievykanańnie zadańnia HUDB pahražała hadami turmy, a moža i śmierciu. Jon prasunuŭ u ščylinu palec, jakim namacaŭ čałaviečaje cieła. Niahledziačy na pratest japonskaha ataše, što jon niedatykalnaja asoba i jaho rečy nie padlahajuć nadhladu, čamadany paciahnuli ŭ nadhladnuju zału mytni.
Načalnik atrada adkazaŭ ataše, što rečy nadhladać jany nie buduć, a tolki dastanuć z čamadanaŭ ludziej, bo taki hruz nie dazvalajecca pieravozić i dypłamatam. Japoniec tady byccam by vychapiŭ z kišeni pistalet, ale načalnik atrada paśpieŭ schapić jaho za ruku, i zbroja vypała na pieron.
Na stałach nadhladnaj zały načalnik adkryŭ čamadany paśla taho, jak ataše admoviŭsia zrabić heta sam. Praŭda, klučy jon im čamuści addaŭ. U kožnym čamadanie akazałasia pa žančynie, jakich dastali adtul i adviali ŭ pamiaškańnie KPP. Aryštantkami zaniaŭsia vysoki načalnik, jaki prybyŭ hetym ža ciahnikom ź vialikaj hrupaj supracoŭnikaŭ HUDB z Maskvy.
Za ŭdała praviedzienuju apieracyju ŭsich ŭdzielnikaŭ uznaharodzili pačastunkam u restaranie «Inturyst» stancyi. Ataše i žurnalista vypuścili z krainy, jany nakiravalisia ŭ Stoŭbcy, pieršuju stancyju na polskim baku, a adtul — dalej, vidać, u Paryž.
Maskoŭskaj žurnalistcy Alenie Čakułajevaj udałosia vyśvietlić, kim ža byli žančyny, jakich nielehalna sprabavali vyvieźci praź Nieharełaje, i jak skłaŭsia ich los. U Centralnym archivie FSB joj adkazali, što ŭ ich zachoŭvajecca śledčaja sprava adnosna Maryi Hieorhijeŭny Viehiener, narodžanaj u 1897 hodzie, i jejnaj siamnaccacihadovaj dački Nadziei Mikałajeŭny Viehiener.
Z materyjałaŭ spravy vynikaje, što pa papiaredniaj zmovie z ataše japonskaha pasolstva i žurnalistam haziety «Tokio nici nici» Chidea Kabajasi žančyny sprabavali niezakonna vyjechać za hranicu, chavajučysia ŭ vahonach dypłamatyčnaha bahažu.
Asobaj naradaj pry NKVD SSSR ad 15 sakavika 1936 hoda žančyny «za sprobu nielehalnych uciokaŭ za miažu», a taksama ichniaja svajačka «za niedaniasieńnie» vysłany ŭ Varoniež. Tam užo 5 lipienia Maryja Viehiener pamierła. Źviestki pra jaje dačku hublajucca. U 2002 hodzie Hienieralnaja prakuratura Rasii admoviła im u pravie na reabilitacyju jak achviaram palityčnych represij.
Zaviazkaj usioj heta historyi, jak vyjaviłasia dalej, było pałkaje kachańnie ŭłasnaha karespandenta haziety «Tokio nici nici» ŭ Savieckim Sajuzie Chidea Kabajasi da Nadziei Viehiener. Jaje maci, Maryja Viehiener, pracavała ŭ japonskim pasolstvie pierakładčycaj i nieadnojčy źjaŭlałasia na dačy žurnalista ŭ Bałašysie pad Maskvoj. Adnojčy jana ŭziała z saboj dačku, u chutkim časie Chidea mocna zakachaŭsia ŭ jaje. U žurnalista kančaŭsia termin akredytacyi, tamu jon musiŭ viarnucca ŭ Tokia, dzie ŭ jaho zastałasia žonka.
Ale, vidać, pačućci Kabajasi byli nastolki mocnymi, što jon advažyŭsia nielehalna pierapravić dziaŭčynu za hranicu Savieckaha Sajuza. Adna Nadzieja jechać nie zachacieła, tamu daviałosia vyvozić i jaje maci. Dziela hetaha da ŭdziełu ŭ svajoj avantury jon padhavaryŭ ataše pasolstva Kona Tacuici.
Asabistym kiroŭcam dypłamata pracavaŭ Uładzimir Jacevič, biełarus ź Pinska, jaki adnačasova źjaŭlaŭsia i ahientam NKVD. Jon rehularna infarmavaŭ savieckija śpiecsłužby pra žyćcio Tacuici, danios jon i pra toje, što dypłamat źbirajecca vyvieźci žančyn.
Za jahonuju viernuju słužbu savieckaja radzima Jaceviču adpłaciła spaŭna. Spačatku ŭ 1937 hodzie aryštavali jahonaha brata Leanida, jaki taksama pracavaŭ kiroŭcam u japonskim pasolstvie. Pa abvinavačvańni ŭ špijanažy na karyść Japonii jon byŭ rasstralany na maskoŭskim palihonie «Kamunarka». Praz peŭny čas i sam Uładzimir byŭ aryštavany jak «japonski špijon». Jaho asudzili na piać hadoŭ pazbaŭleńnia voli ŭ łahierach HUŁAHa, dzie jon u 1938 hodzie i pamior.
Na hetym fonie prysud Viehieneram vyhladaje niejmavierna miakkim pa tych časach. Za sprobu nielehalnych uciokaŭ za miažu ich nie rasstralali, nie kinuli ŭ turmu, nie nakiravali ŭ papraŭča-pracoŭny łahier, a nibyta tolki vysłali na try hady z Maskvy. Viehiener, jak supracoŭnicu pasolstva, navat nie abvinavacili ŭ špijanažy. I heta ŭ sistemie, dzie represii byli pastaŭleny na patok, a ŭ praŭdzivaści spraŭ nichto navat nie raźbiraŭsia.
Vysnova naprošvajecca tolki adna — Viehiener mieła zasłuhi pierad savieckimi orhanami, a, moža, navat była tajnaj ahientkaj pry japonskim pasolstvie, a ŭsia apieracyja pa vyvazie była tolki prykryćciom i razvodkaj naiŭnych dypłamataŭ. Hetuju zdahadku padmacoŭvaje i raptoŭnaja śmierć maci praź niekalki miesiacaŭ paśla vysyłki ŭ inšy horad. Vyhladaje tak, byccam niechta zamiataŭ ślady i prybiraŭ śviedkaŭ.
Cikava, što jašče ŭviesnu 1935 hoda vajskovy ataše, padpałkoŭnik Chikasabura Chata padazravaŭ, što savieckija śpiecsłužby šukajuć šlachi da pasolstva praz ahienturu siarod žančyn. Chata pieraścierahaŭ raźviedčykaŭ ad praźmiernaj zachoplenaści ruskimi žančynami i rekamiendavaŭ, kab nie zakachacca i nie raskryć jakija-niebudź sakrety, mieć adrazu niekalki ruskich paluboŭnic.
Aryštavany ŭ 1937 hodzie jak «japonski špijon» Raman Kim, jaki z kanca 1934 hoda byŭ pryznačany supracoŭnikam dla asobych daručeńniaŭ 6-ha adździaleńnia 3-ha adździeła HUDB NKVD i adkazvaŭ za kontrraźviedku pa japonskaj linii, na dopytach raskryŭ mianuški svaich ahientak, jakija byli sužycielkami supracoŭnikaŭ japonskaha pasolstva.
Siarod ich była i niejkaja «Rys», jakaja pracavała siarod japoncaŭ try-čatyry hady, žyła ź niekalkimi čynami japonskaha atašata, a paśla pa svajoj inicyjatyvie syšłasia z Kabajasi… Jaje sapraŭdnaha imia Kim nie nazyvaje.
Atrymlivajecca sapraŭdnaja historyja-piarekrutka: «japonskija špijonki», zatrymanyja pry niezvyčajnych abstavinach na biełaruskaj stancyi, akazvajucca pad zastupnictvam savieckich orhanaŭ, a biełarus-kiroŭca, jaki na ich danios, raptam stanovicca «japonskim špijonam». Chto viedaje, dzie ŭ siońniašniaj historyi z zatrymańniem japonskaha ahienta Masatosi Nikanisi praŭda, a dzie pastanoŭka?
Biełyja dy čyrvonyja kvietki i mora śloz. Jak u Vilni sustrakali Palinu Šarendu-Panasiuk29
Kamientary