Historyja2525

«Tvoj i za mahiłaju». Znojdzienyja listy Kalinoŭskaha da kachanaj raskryvajuć jaho fienamienalnuju psichałohiju

Apošnija listy, zvaroty i vieršy Kastusia Kalinoŭskaha, uklučna ź niadaŭna znojdzienymi, praanalizavaŭ historyk Pavieł Čarvinski. Dźvie jarkija detali: najbolš važnyja dakumienty jon paśpieŭ zahadzia schavać u nožcy stała. A na nastupny dzień, niahledziačy na pahrozu aryštu, ich vyniesła jahonaja suviaznaja. A za mahčymaść pisać listy kachanaj i zapiski na volu, u tym liku viekapomnyja «Listy z-pad šybienicy», płacili chabar turemščykam: na siońniašnija hrošy heta kala 4800 dalaraŭ za kožnuju zapisku.

Partret Kastusia Kalinoŭskaha, restaŭravany niejrasietkaj 

Apošni dzień naradžeńnia razam z kachanaj

Jašče miesiac tamu, 2 lutaha (21 studzienia pa starym styli) 1864 hoda Kastuś razam z Marylkaj, jak jon jaje nazyvaŭ, adznačaŭ svoj apošni, 26-y dzień naradžeńnia.

Tady, niahledziačy na ŭsie niesuciešnyja naviny i straty siarod siabroŭ, jany pakidali sabie nadzieju na budučyniu dla tych, «chto tolki kachańniem sahrašyć mahli», a ŭ ich «junačych hałovach viravali niebyvałyja, časam fantastyčnyja, karciny budučaha ščaścia i budučych začaravańniaŭ».

Ale chutki aryšt rabiŭsia niepaźbiežnym. Jašče ŭ śniežni 1863 hoda siabar Kastusia Juzaf Kalinoŭski (taksama asudžany paźniej na śmierć, zamienienuju na katarhu; jon stanie manacham i budzie kananizavany Katalickaj carkvoj) uhavorvaŭ jaho pakinuć Vilniu i emihravać. Toj adkazaŭ, «što abaviazak, uskładzieny i pryniaty im, pakinuć nie moža».

Kastuś, jaki vioŭ inšych, nie moh dazvolić sabie ŭpaści ducham, tym bolš pierad kachanaj, «paezija» adnosin ź jakoj padtrymlivała aboich.

U nožcy stała

Kalinoŭskamu zdradziŭ jahony paplečnik, 19-hadovy Vitold Parfijanovič. Hetaha paŭstanckaha kamisara Mahiloŭskaha vajavodstva złamaŭ u Miensku žandarski padpałkoŭnik (paśla hienierał) Alaksandr Łosieŭ. I ŭ noč na 10 lutaha (29 studzienia pa starym styli) Kalinoŭski byŭ zatrymany ŭ Vilni ŭ Śviatajanskich murach, dzie jon pražyvaŭ pad imieniem Ihnat Vitaženiec.

Najbolš važnyja dakumienty jon paśpieŭ zahadzia schavać u nožcy stała, a na nastupny dzień, niahledziačy na pahrozu aryštu, ich vyniesła jahonaja suviaznaja Karalina Jacyna. Paźniej jaje taksama aryštujuć i vyšluć u Sibir.

U nožcy stała była schavanaja «Biernardzinskaja kalekcyja» asabistych dakumientaŭ Kalinoŭskaha, jahonyja fotazdymki, a hałoŭnaje — biełaruskamoŭny nieapublikavany №6 «Mužyckaj praŭdy», Manifiest Nacyjanalnaha ŭrada ad 3 maja 1863 hoda i tvory «Kaimščyna na Litvie i Biełajrusi» (datavanaja 26 maja 1863 hoda) i «Da Ciabie, śviaty naš Ojča».

Usie hetyja dakumienty byli znojdzienyja ŭ 1989 hodzie padčas restaŭracyjnych rabot u Biernardzinskim kaściole Vilni, a biełaruskamoŭnyja teksty apublikavanyja tolki ŭ 2023 hodzie Alesiem Smalenčukom u časopisie Homo Historicus.

Lehienda pra Vitaženca

Kastuś Kalinoŭski byŭ dastaŭleny ŭ daminikanski klaštar i źmieščany ŭ kamieru № 3, adnu z tych «kvateraŭ», dzie siadzieli budučyja śmiarotniki.

Što za ŭmovy panavali tam, apisaŭ paśla siabar tajemnaj rasijskaj arhanizacyi «Ziamla i vola» Łonhin Pancialejeŭ, jaki taksama trapiŭ u «Daminikany» ŭ śniežni 1864 hoda: «Zapaleny knot u kahancy aśviatliŭ jaho, dźviery začynilisia, i ja pačaŭ ahladać majo žyllo. Pierš za ŭsio mianie ŭraziŭ krajni choład, tak što ja, nie raspranajučysia, zastaŭsia ŭ šyniali; dalej — niemahčymaja ciesnata, mabyć, zamazanaje hlinaj akno; naohuł numar stvaraŭ uražańnie niejkaj brudnaj budki».

Pry hetym ni čytać, ni pisać u hetych «kvaterach» było nielha, heta dapuskałasia tolki paśla dazvołu śledčaj kamisii.

Štonoč u kamieru zanosili nievialikuju draŭlanuju stojku, pach ad jakoj vydavaŭ, dla čaho jana pryznačajecca. Hetuju pasudzinu nazyvali «paraškaj». Padobnuju ž pasudzinu vazili z vadoj i stavili niepadalok ad «paraški».

U luby čas u «kvateru» moh zajści adzin z pradstaŭnikoŭ śledčaj kamisii, pačać razmovu i ŭciercisia ŭ davier. Ale z Kalinoŭskim heta nie prajšło. Na pieršym dopycie jon trymaŭsia spakojna, padtrymlivaŭ svaju lehiendu pra Vitaženca, byłoha paŭstanca atrada Fieliksa Visłavucha. Jon byccam by ŭdzielničaŭ u bajach u Aŭhustoŭskim vajavodstvie, ale ŭletku pakinuŭ atrad, kab zajmacca «histaryčnym charaktaram słavianskich narodnaściaŭ».

Vočnaja staŭka

Pieršaja ž vočnaja staŭka pryviała da taho, što dalej chavać sapraŭdnaje proźvišča Kalinoŭskamu nie mieła sensu. Pra heta ŭ noč na 11 lutaha vilenski hienierał-hubiernatar Michaił Muraŭjoŭ, jaki ŭvajšoŭ u historyju jak «Viešalnik», paviedamlaŭ Łosievu ŭ Miensk i zahadaŭ adpravić u Vilniu Vitolda Parfijanoviča.

Užo 14 lutaha Parfijanovič daŭ padrabiaznyja pakazańni, u jakich raskazaŭ i pra adzin z paŭstanckich parolaŭ: «Kaho lubiš? Lublu Biełaruś! Dyk uzajemna!»

Niekalki dzion Kalinoŭski namahajecca błytać śledstva, ale 16 lutaha jamu paviedamili pra aryšt siamji Jamantaŭ, u tym liku jahonaj 23-hadovaj naračonaj Maryi.

Vyjava mietryki pra naradžeńnie Maryi Jamant

Heta byŭ mocny ŭdar dla Kastusia, jaki ŭ vyniku 18 lutaha sam paprasiŭ pra vyklik u śledčuju kamisiju i pryznaŭsia: nazvanyja raniej miescy jaho žycharstva niesapraŭdnyja, a dzie jon dakładna žyŭ u Vilni — nazvać nie moža.

20 lutaha Kalinoŭski daŭ pakazańni pra adnosiny z Parfijanovičam, a 23 lutaha atrymaŭ druhi mocny ŭdar. Śledčyja paviedamili jamu pra aryšt u Miensku Juzafa Jamanta, brata Maryi Jamant i jahonaha paplečnika, dy pačali zadavać pytańni pra znajomstva z hetaj siamjoj. A taksama ad ich Kastuś daviedaŭsia pra pakarańnie śmierciu jahonaha siabra i adnaho ź lidaraŭ Litoŭskaha kamiteta Ludvika Źviaždoŭskaha (mianuška «Tapor»), jaki byŭ schopleny carskimi vajskoŭcami ŭ bitvie pad Apatavam Sandamirskaha vajavodstva Polščy.

A 2 sakavika naniesieny jašče bolš mocny ŭdar — vočnaja staŭka z kamisaram Mienskaha vajavodstva Michałam Askierkam. Kalinoŭski pierad tym ličyŭ jaho ŭžo zabitym uładami. Tyja admysłova praviali takuju «śpiecapieracyju», utrymlivajučy Askierku, jaki admaŭlaŭsia ad lubych pakazańniaŭ, u sakretnaj turmie — siońnia b pra heta skazali: u režymie inkamunikada.

Niahledziačy na vočnuju staŭku, Askierka admoviŭsia pryznać, što znajomy z Kalinoŭskim, praciahvaŭ admaŭlać lubuju datyčnaść da paŭstanckaj arhanizacyi i byŭ pakarany śmierciu ŭ Mahilovie 10 maja 1864 hoda.

4800 dalaraŭ za zapisku 

6 sakavika Kalinoŭskamu znoŭ zadajuć pytańnie pra Jamantaŭ. Kastuś admaŭlaje znajomstva ź imi, pakazańni pra što jaho prosiać zapisać asabista. Jon nie viedaje, što Juzaf Jamant užo šmat pra što raskazaŭ, u tym liku pra znajomstva z Kastusiom. Kali ž razumieńnie hetaha pryjšło, 10 sakavika Kalinoŭski zajaviŭ śledčaj kamisii pra admovu ad dalejšych pakazańniaŭ:

«Pryčyny i vyniki mnoj dobra abdumanyja, a ŭśviedamleńnie honaru, ułasnaj hodnaści i taho stanovišča, jakoje ja zajmaŭ u hramadstvie, nie dazvalajuć mnie iści inšym šlacham».

Heta faktyčna było padpisańnie samomu sabie śmiarotnaha prysudu ciaham najbližejšych dzion.

Ale adnačasova Kalinoŭski atrymaŭ mahčymaść skłaści «Zapiski», u jakich pavinien byŭ patłumačyć ułasnaje bačańnie paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ. Ułady vydali jamu dla hetaha čarniła, ałoŭki i papieru. I jon pačynaje pisać: adna z padrychtavanych im «Zapisak» i siońnia zachoŭvajecca ŭ jaho śledčaj spravie ŭ Vilni.

Paralelna ž piša «kartki» da svajoj kachanaj. I, napeŭna, mienavita tady jon stvaryŭ pieršuju častku taho, što ŭvojdzie ŭ historyju jak «Listy z-pad šybienicy».

Heta byŭ artykuł dla haziety Głos z Litwy, u jakim Kalinoŭski namahajecca pakazać, «jak mužyki-biełarusy hladziać na maskaloŭ i paŭstańnie polskaje, čaho jany chočuć i čaho pa svajej sile dabivacisia buduć».

Za zapluščanyja vočy nahladčykaŭ treba było dapłačvać pa 10 rubloŭ za zapisku. Hihancki chabar: prykładna stolki tady kaštavali dźvie karovy. Kali paraŭnoŭvać ź ciapierašnimi cenami, to heta kala 4800 dalaraŭ za zapisku.

List da Marylki pa-polsku supravadžaje cydułka za podpisam «Chamiet» da kahości sa znajomych. Kastuś prasiŭ paviedamić pra los stała, u nožcy jakoha zachoŭvalisia jaho asabistyja dakumienty i teksty, što mahli jašče bolš zaciahnuć śledčuju spravu i niepasredna pahražać jak jahonaj naračonaj, tak i jaje siamji, kvatera jakoj była svojeasablivym štabam paŭstańnia.

U kaplicy kalinoŭcaŭ na Rosach. Listapad 2024 hoda. Fota: Naša Niva

«Los mnie kaža pisać da ciabie»

Kalinoŭski prasiŭ abvieści napisanaje ałoŭkam pry dapamozie čarniła dy znajści sposab pieradać Maryi Jamant. U jakaści paćviardžeńnia, što heta sapraŭdy jon piša, Kalinoŭski prykłaŭ da lista svoj nacielny kryžyk. Maryja była nabožnaj dziaŭčynaj, i tamu Kalinoŭski namahajecca ŭmacavać jaje pry dapamozie vykarystańnia ŭ svaich listach mienavita praz uzhadku Boha. Pisaŭ jon pa-polsku, bo tak było pryniata ŭ tyja časy. 

«Darahaja Marylka.

Na parozie śmierci los mnie kaža pisać da ciabie. Balučaja rečaisnaść, tym bolš paśla tych nadziej, jakija łunali ŭ našych junackich sercach, poŭnych uzajemnaha kachańnia. Adnak, padparadkoŭvajučysia sile abstavin, prymi sa spakojnym tvaram, choć i z paranienym sercam, los, jaki vypaŭ na tvaju dolu. Čas hoić rany, a ŭspamin minułych momantaŭ, kali naradžajecca smutak u tvajoj dušy, niachaj, adnak, nie atručvaje tvajho žyćcia. Žyćcio tvajo nie Tabie naležyć, jano dadziena tabie, kab ty ŭ kožnuju chvilinu niesła dabro i praŭdu. Uznaharoda za pracu napatkaje ludziej nie na hetym śviecie. Kali hodna vykanaješ metu žyćcia — pabačymsia na niebie.

Tvoj i za mahiłaju (choć moža być ja i nie budu jaje mieć), Kanstancin

27 lutaha / 10 sakavika 64 h.

Daminikanskaja viaźnica

Kryžyk moj prymi na hrudzi svaje»

Padpisvajučysia «Tvoj i za mahiłaju», Kalinoŭski pačynaje rychtavać Maryju da niepaźbiežnaha. A pradčuvańnie, što mahiła ŭ jaho moža być tolki vobraznaja, Kastusia nie padmanuła. Sapraŭdny spačyn jon atrymaje tolki ŭ 2019 hodzie, paśla ŭračystaha pierapachavańnia znojdzienych na Zamkavaj hary ciełaŭ jaho samoha i paplečnikaŭ pa baraćbie na vilenskich mohiłkach Rosy.

11 sakavika Michaił Muraŭjoŭ atrymaŭ dakład pa spravie Kalinoŭskaha, dzie toj acharaktaryzavany jak «adzin z samych addanych spravie paŭstańnia i najbolš dziejnych jaho kiraŭnikoŭ u tutejšym krai». Na nastupny dzień, 12 sakavika, Muraŭjoŭ zahadaŭ addać Kalinoŭskaha na vajskovy sud, kab toj skončyŭ spravu za try dni.

U hety ž dzień Kalinoŭski skončyŭ pa-rusku pieršuju «Zapisku», u jakoj adznačaŭ składanaści dla Rasijskaj Impieryi ŭ złučeńni z saboj histaryčnaj Litvy, ale adznačaŭ:

«Ja nie praciŭnik ščaścia narodnaha, nie praciŭnik i Rasii, kali jana dabra nam žadaje, ale praciŭnik tych biedstvaŭ, jakija zamachvajucca na kraj naš niaščasny».

U apošnich radkach jon pakidaje za saboj prava «ciešyć siabie nadziejaj, što adnovicca narodnaje dabro. Daj Boh tolki, kab dla dasiahnieńnia hetaha naščadki našyja nie pralivali lišniaj bratniaj kryvi».

Kalinoŭski praciahvaŭ pisać «Zapiski» i nadalej, ale inšyja z napisanych da siońnia zastajucca nie znojdzienymi.

«Zabudźsia na mianie, ale słovy maje pamiataj zaŭsiody»

13 sakavika a 10-j hadzinie ranicy pačaŭsia farmalny vajskovy sud nad Kalinoŭskim, dzie toj padpisaŭ usie prapanavanyja jamu dakumienty i navat adznačyŭ, što pretenzij da členaŭ suda nie maje i ničoha nie moža dadać u svaju abaronu.

Takaja chutkaść rašeńnia, pryniataha Kalinoŭskim, tłumačyłasia žadańniem vyratavać Maryju.

14 sakavika Kalinoŭski pačuŭ prysud: «Za pryniaćcie zvańnia člena Revalucyjnaha kamiteta Litvy i paśla taho hałoŭnaha rasparadčyka paŭstańnia ŭ tutejšym krai, a razam z tym za zdradu dziaržavie, schileńnie da bunta žycharoŭ… pakarać śmierciu — rasstralać».

Paśla hetaha paviedamleńnia Kastuś Kalinoŭski ŭ noč z 14 na 15 sakavika składaje jašče adzin list da Marylki:

«Darahaja mnie Marylka!

Choć rozum adhavorvaje, ale serca ciahnie, kab jašče napisać kolki słoŭ da Ciabie. U stanoviščy, u jakim ja ciapier znachodžusia, baluča ŭzhadvać minułyja časy ščaślivych imhnieńniaŭ. Horyč słodyčy nie lubić. Adnak ciažka ŭtrymać u cuhlach žadańnia serca i vusnaŭ, chočaš nie chočaš, rozum pavinien sastupić miesca.

Nie dalej jak miesiac tamu jašče ŭ našych junačych hałovach viravali niebyvałyja, časam fantastyčnyja karciny budučaha ščaścia i budučych začaravańniaŭ. Siońnia ŭsio heta vymušana źniknuć, pakidajučy pa sabie chvaravity ŭspamin. Novaja rečaisnaść zaniała miesca bujnaj i bahataj na zachapleńni paezii.

Čałaviečaje žyćcio zvyčajna idzie pa takich puciavinach — asnoŭnyja jaho rysy niaŭstojlivaść i mizernaść. Boh dla vyprabavańnia zaciataści sumleńnia kidaje čałavieka ŭ roznyja stanoviščy, i toj tolki stanovicca jahonym hodnym abrańnikam, chto nikoli nie ŭmieje ŭpaści. Niaščaście źjaŭlajecca vyprabavalnym kamieniem, nakolki čałaviek vyšejšy za žyviołu, — i chto ŭ im nie abryniecca, z tym nikoli nie zupynicca Božy kłopat.

Vyšej skazanaje słova prymi, Darahaja Marylka, jak nakaz dla siabie ŭ žyćci. Zabudźsia pra mianie, ale słovy maje pamiataj zaŭsiody.

Tvajo ščaście spačyvaje ŭ tabie, u tvajoj pakory voli Božaj.

Harmonija ŭ hałavie, sercy i dušy mahčymaja tolki tady, kali čałaviek vytrymaje toje, što pryhatavaŭ jamu los.

Darahaja Marylka, žyćcio tvajo poŭnaje vysakarodnych imknieńniaŭ, heta dla mianie harantyja, što kaliści my jašče pabačymsia. Majo słova budzie dla mianie śviatym navat za mahiłaj — tam ja ciabie budu čakać i adtul budu za taboj sačyć. Ty ž da času budzieš maim «ja» na ziamli, a ja taboj u niabiosach, pakul vola Boha nas nie złučyć navieki. Toje, što tut było paezijaj, tam stanie javaj, i nieparyŭnaść uviančaje našu nieparušnaść.

Byvaj zdarova,

Zaŭsiody tvoj Kanstancin

1864 h. 2/14 sakavika

12 nočy, viaźnica Daminika ŭ Vilni»

Dzieci ŭ kaplicy kalinoŭcaŭ na Rosach u Vilni. Fota: Naša Niva

«Maryja, aniołak dušy majoj»

16 sakavika Kalinoŭskamu zamianili pakarańnie z rasstrełu na paviešańnie. 17-ha Muraŭjoŭ vyznačyŭ miescam pakarańnia Vilniu, a načalnik štaba vojskaŭ Vilenskaj akruhi hienierał-major Apałon Cymierman zahadaŭ kamiendantu turmy Viatkinu kanfirmacyju dla «nieadkładnaha pryviadzieńnia» jaje ŭ vykanańnie.

Kastuś viedaje, što prysud ciapier moža być vykanany ŭ luby momant, i 18 sakavika (6 sakavika pa starym styli) jon užo pieražyvaje svaju śmierć. Kalinoŭskaha vyvieli z «kvatery», jak jon čakaŭ, užo na pakarańnie, ale ŭrešcie pryviali nazad. Taki sposab uździejańnia na asudžanych źjaŭlaŭsia zvyčajnaj praktykaj dla impierskich uładaŭ, jak i, pavodle śviedčańniaŭ Jakuba Hiejštara, źniščeńnie napisanych za kratami tekstaŭ, jakija asudžanyja imknulisia pieradać na volu.

Adnak z tekstami Kalinoŭskamu paščaściła, dziakujučy spačuvańniu ŭ tym liku pradstaŭnikoŭ carskaj administracyi, najpierš asabistaha doktara Muraŭjova Karła Favielina, jaki taksama ahladaŭ i aryštantaŭ u «Daminikanach».

Kalinoŭski znachodzić mahčymaść napisać da kachanaj jašče adnu «kartku», adznačajučy, što nie viedaje dakładna, ci trapiać jahonyja listy da adrasata:

«Marylka maja darahaja!

Nie viedaju, ci trapiać maje kartki ŭ ruki tvaje. Los, jaki nas žadaje pieraśledavać, moža być, zachoča ŭ hetym čynić pieraškody. Ale, zadavalniajučy patrebu serca i dušy, ja pišu i pišu da Ciabie, majučy nadzieju, što atrymaješ kali nie ŭsie, to choć niekatoryja.

Ja mierkavaŭ, što siońnia ŭžo raźvitajusia z saboju, addam Bohu dušu. Ale adbyłosia nie tak, jak mierkavaŭ. Zatoje, karystajučysia jašče dadzienym mnie časam, chaču padzialicca im choć častkova z Taboj.

Maryja, jak niadoŭha my žyli adzin dla adnaho, tolki niekalki imhnieńniaŭ, i ŭžo nas los nadoŭha dzielić. I za što? Za našu luboŭ da inšych. O Boža! Niaŭžo ty dla taho daŭ nam svoj rozum i luboŭ da bližniaha, kab za heta nas katavali i vydzirali žyćcio! Chaj ža biaruć, chaj katujuć, nam nie žyćcia škada, nam baluča, što ludzi topčuć nahami Tvoj zapaviet.

Maryja, aniołak majoj dušy, pramieńčyk niabiesnaj lubovi, čamu ja nie mahu tvaje pakuty panieści z saboju, kab Tabie zastałosia adno tolki śvietłaje žyćcio. Biaremia tvajo ciažkoje, i choć u dušy ty znojdzieš sabie padtrymku, adnak plečy tvaje zasłabyja. O Boža, kali ty nakiroŭvaješ pakuty, daj i siłu pieratryvać Tvaje vyprabavańni.

Kanstancin

6 sakavika 64 h.»

Krynica: Litoŭski dziaržaŭny histaryčny archiŭ. Fota: Naša Niva

«U lubym stanoviščy ty budzieš hodnaj»

Ciapier Kalinoŭski kožny dzień sustrakaŭ jak apošni, ale i ŭ takoj atmaśfiery znachodzić mahčymaść praciahvać pisać. 19 sakavika jon składaje jašče adzin list da Maryli. Cikava, što kali ŭ 1866 hodzie hety list trapiŭ u ruki śledčych u Omsku, jany nie pabačyli ŭ im pahrozy, adznačyŭšy, što heta, «bačna, pieradśmiarotnaja spoviedź čałavieka, jakoha pazbaŭlajuć žyćcia».

«Lubaja, darahaja maja Marylečka!

Maju ŭ siabie ŭ kvatery (viaźnicy) čarniła i kavałak papiery, tak što chaj budzie i kartka da Ciabie, moj aniołak. Pry dapamozie miłasernych ludziej, moža być, jana dojdzie da tvaich ruk i pryniasie tabie pryjemnaść; u majoj niadoli, kali nie maju srodkaŭ razahnać chmary, jakija sabralisia nad Taboju, chaj ja pryniasu tabie suciašeńnie choć prostym słovam.

Marylka, maja darahaja, jašče nad mnoju śviecić soniejka, jašče ja mahu bačyć, dumać i žadać. Praz maju fortku ja baču Vilenku, tuju Vilenku, jakaja takaja kaštoŭnaja dla dušy lićvina, siadzibu hroznych Alhierdaŭ, dumkami dziejaŭ zapačatkavanych u Bohu i praŭdzie. Kali hladžu na Vilniu, serca pierapaŭniajecca, bjecca z honaram.

A tam dalej nakolki voka, nakolki dumki siahajuć — naš biedny narodzik, jaki ŭ pocie tvaru, žudasnaj niavoli nie ŭmieje zabycca Boha i praŭdy. Dyk chiba ž nie honar prynieści ŭ achviaru žyćcio za jaho, za našu rodnuju ziamlu, uścielenuju mahiłami našych hieraičnych prodkaŭ. Heta dla nas słava, heta naš honar.

Moj ty aniołak z haračym sercajkam, dačka majoj rodnaj Litvy, jaje zachapleńniaŭ i smutku. Marylka maja darahaja, ty rušyš za pokličam tvajho naroda i ŭ žyćci siabie ablamuješ ciarnistym viankom lubovi i praŭdy. A kali ludzi časam, padmanuŭšysia ŭ svaich raźlikach, buduć lichasłović, ty, padparadkoŭvajučysia nakanavanaj voli, stvoryš u sabie ščaście dla siabie. Siamja, chatniaje koła buduć Tabie miescam, dzie, bieručy ad serca aniolski podych, ty budzieš razhładžvać čało, azmročanaje marščynami paŭsiadzionnaha žyćcia. A kali zastaniešsia vyrvanaj losam z abdymkaŭ siamji i budzieš zahnanaja vichuraj lichoha piekła ŭ čužy dla ciabie kraj, kab marnieć pry žyćci, ty nie apahaniš praklonam svaich vusnaŭ.

U lubym stanoviščy ty budzieš hodnaj dačkoj Litvy.

O, čamu ja nie mahu raździalić los takoha anioła i, pieraploŭšy ruki adzin adnaho va ŭzajemnym kachańni, dychać!

Ale ščaścia było b zanadta šmat jak dla ludziej ziamli, — i, vidać, tamu Boh adkładaje vykanańnie našych žadańniaŭ i prośbaŭ na inšy čas, kali ščaściu ŭžo nie moža być miery. Skłaŭšy z davieram nadzieju ŭ Bohu — budziem čakać.

Darahaja Marylka, u tuju chvilinu, kali nas nie zmoža raźjadnać, a jana pryjdzie, tamu što nad nami miłaserny Boh, bo ŭ svajoj spraviadlivaści jon nie zachoča karać tak stroha tych, chto moh sahrašyć tolki kachańniem.

Byvaj zdarova, Tvoj Kanstancin

7/19 sakavika 64 h. Vilnia

Turma Daminikanskaja № 3»

Krynica: Diukov A., K voprosu ob idientičnosti Konstantina Kalinovskoho. Ikonohrafičieskije kody natielnoho miedalona i ich intierprietacija // Žurnał rośsijskich i vostočnojevropiejskich istoričieskich isśledovanij №1, 2023.

«Hrudzi zastohnuć, zabalić serca»

Za try dni da śmierci Kalinoŭski praciahvaje dumać, čym dapamahčy kachanaj dziaŭčynie, sprabuje jaje sucišyć, «razahnać chmary, jaki sabralisia nad Taboju». I adnačasova pryznajecca ŭ lubovi da svajho ź piaščotaj nazvanaha «biednaha narodzika»:

«Dy chiba ž nie honar prynieści žyćcio dla jaho ŭ achviaru, dla našaj ziamli rodnaj, uścielenaj mahiłami hieraičnych prodkaŭ našych. Heta słava dla nas, heta honar naš».

Toje ž samaje jon bolš šyroka raźvivaje ŭ napisanym najchutčej u hety ž dzień pa-biełarusku druhim «Liście z-pad šybienicy», jaki pavinien byŭ stać apošnim numaram «Mužyckaj praŭdy», dzie vykazvajecca ad imia svajho «alter eha» — «Jaśki-haspadara z-pad Vilni»:

«Horka pakinuć ziamielku rodnuju i ciabie, darahi moj narodzie. Hrudzi zastohnuć, zabalić serca,— no nie žal zhinuć za tvaju praŭdu».

Byvaj zdarovy, mužycki narodzie

U apošnija dni Kalinoŭski paśpiavaje jašče skłaści vieršy, viadomyja pad ahulnaj nazvaj «Maryśka čarnabreva, hałubka maja». Tut źmiaščajecca jahony ŭžo biełaruskamoŭny zvarot da naračonaj Maryi Jamant jak padsumavańnie skazanaha ŭ «kartkach», a taksama zvarot da svajho narodu:

«Maryśka čarnabrova, hałubka maja,
Hdzie ž sia padzieła ščaście i jasna dola tvaja?
Usio prajšło, — prajšło, jak by nie byvała,
Adna strašenna horyč u hrudziach zastała.

Kali za našu praŭdu Boh nas staŭ karaci
Dy ŭ pradviečnaha sadu vialeŭ prapadaci,
To my prapadziem marna, no praŭdy nie kiniem,
Chutčej Nieba i ščaście, jak praŭdu, abminiem.

Nie narakaj, Marysia, na svaju biazdolu,
No pryjmi ciažkuju karu Pradviečnaha volu,
A kali mianie ŭspomniš, ščyra pamalisia,
To ja z taho śvietu tabie adazvusia. 

Byvaj zdarovy, mužycki narodzie,
Žyvi ŭ ščaści, žyvi ŭ svabodzie.
I časam spamiani pra Jaśku tvajho,
Što zhinuŭ za praŭdu dla dabra tvajho. 

A kali słova piarojdzie u dzieła,
Tahdy za praŭdu stanavisia śmieła,
Bo adno z praŭdaj u hramadzie zhodna
Daždžeš, Narodzie, staraści svabodna.

Kastuś Kalinoŭski byŭ pakarany śmierciu ŭ 10 hadzin 30 chvilin na Łukišskaj płoščy ŭ Vilni.

Piarścionki z vałasoŭ

Heta byŭ nastolki mocny čałaviek, što jamu volna ci mižvolna pačynali dapamahać navat ludzi «z taho boku».

Pierad vychadam z «Daminikanaŭ» adzin z nahladčykaŭ zabraŭ u Kalinoŭskaha čatyry vyrablenyja im z vałasoŭ u turmie piarścionki z nadpisam «Pamiatka ź niavoli, 1864», jakija paźniej pieradaŭ svajoj dačce. Taja ich zachavała i, kali nadyšli bolš svabodnyja časy, u 1907 hodzie pieradała ŭ navukovaje tavarystva.

Cieła Kalinoŭskaha było zakapana na miescy vykanańnia pakarańnia, zatym pa im prajšlisia carskija sałdaty. Uviečary jaho vykapali i pieravieźli na Zamkavuju haru, tudy, dzie ŭžo spačyvali dva dziasiatki jahonych paplečnikaŭ. Pareštki Kalinoŭskaha źjavilisia z-pad ziamli pieršymi padčas niečakanaha apoŭźniu pry kancy 2017 hoda. Paśla taho na hary byli praviedzienyja archieałahičnyja raskopki, vynikam jakich stała ŭračystaje pierapachavańnie pareštkaŭ paŭstancaŭ u listapadzie 2019 hoda na vilenskich mohiłkach Rosy.

Miesca spačynu Kastusia Kalinoŭskaha ŭ kaplicy na mohiłkach Rosy ŭ Vilni. Fota: Naša Niva

«Listy z-pad šybienicy» jak zapaviet Kalinoŭskaha byli pieradadzienyja za miažu i ŭ 1867 hodzie nadrukavanyja ŭ Paryžy, u tym liku ź vieršam, jaki, vidavočna, tak i nie trapiŭ u ruki «Maryśki čarnabrovaj».

Siońnia adzin z hetych listoŭ zachoŭvajecca ŭ Polskaj nacyjanalnaj biblijatecy.

Nie trapiła da Maryi Jamant i «kartka», napisanaja 19 sakavika, jakaja zachoŭvałasia ŭ ciotki Maryi Jamant Jadvihi Makšyckaj u majontku Samujłava Ihumienskaha pavieta da 26 listapada 1866 hoda, kali tam byŭ praviedzieny pieratrus. Padčas hetaha pieratrusu taksama byŭ vyjaŭleny archiŭ Litoŭskaha kamiteta, jaki ŭznačalvaŭ Kalinoŭski.

Padstavaj dla pieratrusu staŭ zamach na rasijskaha impieratara Alaksandra II ŭ krasaviku 1866 hoda, kali žandary vyjšli na sasłanuju ŭ Omsk siamju Jamantaŭ. Mienavita tady ŭ Maryi Jamant byli znojdzienyja try inšyja listy, jakija praz 160 hadoŭ znajšoŭ u archivie rasijski impierski historyk Alaksandr Dziukaŭ.

Siońnia dziakujučy hetym «kartkam» nam adkryvajecca jašče adzin bok postaci Kastusia Kalinoŭskaha. Tut jon vyhladaje čałaviekam, jaki vymušany byŭ vahacca pamiž niazdradaj tamu stanovišču, jakoje jon zajmaŭ u paŭstanckaj arhanizacyi, i tamu vobrazu, jaki vybudoŭvaŭ dla naščadkaŭ, i niazdradaju kachanaj žančynie, jakuju namahaŭsia ŭratavać ad suvoraha pakarańnia. Urešcie Kalinoŭski znajšoŭ vyjście, ale košt hetamu — ułasnaje žyćcio.

Maryja Jamant vytrymaje ssyłku ŭ Tabolsk, paśla jakoj kala 1874 hoda pierabiarecca ŭ Varšavu. Na schile žyćcia jana pabiarecca šlubam ź plamieńnikam viadomaha skulptara z Zabałoćcia Hienrycha Dmachoŭskaha Vojciecham, taksama ŭdzielnikam paŭstańnia 1863— 1864 hadoŭ. Pamierła Maryja ŭ 1908 hodzie i pachavanaja na Pavonzkach u Varšavie.

Pomnik Kastusiu Kalinoŭskamu kala Franciškanskaha klaštara ŭ Vilni. Fota: Naša Niva

«Zajzdrošču svabodzie»

Listy da Maryi, jakija trapili ŭ ruki carskich uład tolki ŭ 1866 hodzie, dazvalajuć nam siońnia zrazumieć, jakim čynam Kalinoŭski zdoleŭ pieradać na volu nie tolki «kartki» da «darahoj Marylki», ale i svoj zapaviet naščadkam. Vidavočna, što heta nie ŭsie listy, a dzieści siarod pieradadzienych na volu byŭ i toj, u jakim Kalinoŭski pisaŭ: «Zajzdrošču svabodzie navat toj varony, jakuju sa svajho akna baču na śniezie».

Jaki ž talent piśmieńnika zhubiła Biełaruś u 26-hadovym Kastusiu Kalinoŭskim! Adnak pieradusim jana zhubiła sapraŭdnaha hieroja. Kalinoŭski i pierad abliččam śmierci nie zdradziŭ ni idei, ni kachańniu. Čałaviek-kremień.

«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny

PADTRYMAĆ

Kamientary25

  • Spadar
    31.01.2025
    ŽYVIE BIEŁARUŚ!!!
  • Briest
    31.01.2025
    Vołat!
  • 2020
    31.01.2025
    Vielmi cikavy artykuł, dziakuj

Z 1 lutaha ZŠA ŭvodziać vysokija myty suprać tavaraŭ z Kitaja, Kanady i Mieksiki14

Z 1 lutaha ZŠA ŭvodziać vysokija myty suprać tavaraŭ z Kitaja, Kanady i Mieksiki

Usie naviny →
Usie naviny

U Maskvie 11-hadovaja dziaŭčynka zabiła babulu, bo joj nie dazvolili pajści na prahułku2

Jaki horad u Biełarusi samy soniečny?34

U Hrodnie zaŭvažyli pieršaha matylka1

«Zaŭsiody z uśmieškaj». Byłaja źniavolenaja raskazała pra homielskuju žurnalistku Łarysu Ščyrakovu

U Šviecyi asudzili mužčynu, jaki pjany kiravaŭ dronam. Takoje ŭpieršyniu ŭ historyi

U Baranavickim rajonie žančynu, vierahodna, zahryźli žyvioły

Prydniastroŭje damoviłasia z Małdovaj ab pastaŭkach hazu biez Rasii2

Lan Veńfen — tajemny zasnavalnik DeepSeek, jaki pieraviarnuŭ śviet štučnaha intelektu6

550 rubloŭ za adzin artykuł. Kolki prapahandysty ŭ SB zarabili na ačarnieńni Bialackaha, Daškieviča i Zołatavaj5

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

Z 1 lutaha ZŠA ŭvodziać vysokija myty suprać tavaraŭ z Kitaja, Kanady i Mieksiki14

Z 1 lutaha ZŠA ŭvodziać vysokija myty suprać tavaraŭ z Kitaja, Kanady i Mieksiki

Hałoŭnaje
Usie naviny →

Zaŭvaha:

 

 

 

 

Zakryć Paviedamić